در خاطرِ ما یک خانواده ایرانی چه شکلی دارد؟ اگر در دوره قاجار به “ناصرالدین”، عکاس بلامنازع دوران، بگوییم بیرون از “اندرونی” و از یک خانواده ایرانی عکسی رنگی برای ما بگیرد، چه تصویری به ما تحویل خواهد داد؟ یک خانواده ایرانی در بازار هنگام خرید، در خانه هنگام استراحت، یا در پارک زمان تفرج را تصور کنید. حتما می‌توانیم لباس‌های گلدار و رنگی را بر تن بانوان ببینیم. قلیانی در کنار خانواده و تعداد زیادی کودک در تصویر، به همراه پدری که احتمالا سبیل بلندی دارد، در تصویر حضور خواهند داشت. اما این تصویر تنها از جنبه ظاهری نمایانگر خانواده آن دوران است. در این زمان، نقش‌ها و انتظارات اجتماعی نیز به شدت مشخص و ثابت بوده است: پدر به عنوان سرپرست اقتصادی خانواده، مادر به عنوان مدیر امور داخلی و فرزندان که اغلب پیروی از این ساختار را بر عهده داشته‌اند.

حال اگر عکاسِ ما بخواهد از همین خانواده ایرانی در زمان “پهلوی دوم” عکاسی کند، چه تغییری خواهیم دید؟ حتما لباس‌های شاد و رنگی‌تر، موهای مرتب و یقه‌های کمی بازتر به چشم می‌خورد. لبخندهای شادتر و پوشش‌های مد روز نیز اضافه می‌شود؛ شلوار جینِ پدر و موهای بیگودی شده مادر، یا چادر کمربسته زنان، بخشی از این تصویر هستند. اما این فقط بخشی از ماجراست؛ این دوران همراه با تغییرات فرهنگی و اجتماعی بود. زنان به تدریج نقش‌های جدیدتری در جامعه پیدا کردند و نقش پدر به‌عنوان تنها نان‌آور خانواده دچار تغییر شد. این تغییرات در تصاویر این دوران بازتاب دارد.

اگر عکاس ما همچنان برای ما عکاسی کند و به نیمه اول دوران “جمهوری اسلامی” برسد، عکس‌های ثبت‌شده چه چیزی برای گفتن خواهند داشت؟ احتمالاً در صورت مردان و پوشش زنان، سیاهی و سادگی بیشتر به چشم می‌آید. احتمالاً کمتر می‌توانیم رنگ‌های شاد و لبخندها را ببینیم. حجاب اجباری، لباس‌های ساده و چهره‌های خسته از جنگ و فشارهای اقتصادی و اجتماعی، بخش عمده این عکس‌ها را تشکیل می‌دهند. ارزش‌ها و نقش‌های سنتی خانواده، از جمله نقش مرد به عنوان حامی و زن به عنوان خانه‌دار، دوباره تثبیت شدند، اما با تفاوت‌هایی در نوع پوشش و رفتار اجتماعی.

و امروز، اگر خودمان دوربین به دست بگیریم و به بازار، پارک یا خانه‌های ایرانی نگاهی بیندازیم، چه چیزهایی در عکس‌هایمان نمایان می‌شود؟ لباس‌های روشن‌تر، حجابی کمرنگ‌تر، کمی شادی بیشتر، اما صورت‌های غیرطبیعی‌تر. سبیل‌های کمتر، موهای بلند مردان، لباس‌های پسرانه بر تن دختران، پارگی شلوارها و سرهایی خمیده بر گوشی‌های موبایل. اما آنچه بیشتر از همه تغییر کرده است، نقش‌ها و ارزش‌های خانوادگی است: زنان به‌عنوان افراد فعال‌تر در جامعه حضور دارند و نقش‌های سنتی خانواده به‌تدریج دچار تغییرات اساسی شده‌اند. پدرها و مادرها دیگر همان نقش‌های سنتی را ایفا نمی‌کنند و در بسیاری از خانواده‌ها، مسئولیت‌های خانوادگی به شکل مشترک تقسیم شده است.

حالا خانواده ایرانی “کیست”؟ آیا تصویری که در ذهن من، که به 50 سالگی تنه می‌زنم، از خانواده ایرانی دارم، بازتاب واقعی از امروز است یا آنچه از گذشته در ذهنم مانده؟ به عنوان یک عکاس، وظیفه من ثبت آن چیزی است که امروز هست، نه آنچه که ذهن من از گذشته با خود حمل می‌کند. باید واقعیت روزمره جامعه و خانواده‌های کنونی را به تصویر بکشم، حتی اگر آنچه امروز هست، با خاطرات من از گذشته متفاوت باشد.

اما یک سؤال مهم: داورها در مسابقات عکاسی در انتظار دیدن کدام عکس هستند؟ آن تصویری که در ذهن خود دارند، یا آنچه که واقعاً امروز در برابر دوربین ثبت می‌شود؟ پاسخ به این سؤال، چالش همیشگی عکاسی مستند است که به ثبت واقعیت، بدون تحریف و با در نظر گرفتن تغییرات فرهنگی و اجتماعی، می‌پردازد.